نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد

چکیده

از گذشته دور خبرگانی در نواحی مختلف ایران وجود داشتند، که با توجه به شرایط جغرافیایی هر محل شیوه ­هایی را برای حفاظت و نگهداری از قنات ها به کار می ­بردند که بعضاً از کارآیی قابل توجهی برخوردار بودند.
با احداث اولین چاه های عمیق که در سال 1328 ه.ق به وسیله آمریکایی ها و به منظور تأمین آب اردوگاه ­های خود حفر کردند، بدون توجه به تأثیر منفی آنها روی قنات ها، تعداد قنات های دایر کاهش یافت، به طوری که از تعداد 62932 قناتهای دایر ایران، در حال حاضر تعداد 20967 رشته آن متروک شده ­اند.
از تاریخچه حفر اولین قناتها در ایران اطلاع دقیقی در دست نیست ولی مگاستنس (Megasthenes) در سال 300 قبل از میلاد در سفری به ایران وجود قنات هایی را در بلوچستان گزارش کرده است.
در این مقاله علل عمده بایر شدن قنات ها که مهمترین آنها عبارتند از:
- حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق
- پایین رفتن سطح ایستایی آبهای زیرزمینی
- بی توجهی دولت و مردم به اهمیت قنات ها
مورد بررسی قرار گرفته است.
در پایان مقاله با روش میدانی از یک نمونه موردی موفق با استفاده از شیوه ­های سنتی و مدرن برای  بهینه شدن و بهره­ برداری از قنات ها پرداخته شده است، شیوه سنتی ایجاد بندهایی در مسیل های اطراف مادر چاه و در مسیر قنات و کرت­ بندی زمین در امتداد شیب طبیعی و در امتداد مسیر قنات به منظور جلوگیری از جاری شدن آب باران و نفوذ آن به داخل زمین و افزایش آب دهی قنات می ­باشد و شیوه مدرن، انتقال آب با استفاده از موتور پمپ به فاصله 1000 متری و توزیع آن از طریق شبکه لوله ­کشی تا کنار مزرعه، که سه نتیجه اساسی از اجرای طرح حاصل شده است.
- استفاده از کل حجم آب سفره زیرزمینی و افزایش 50% میزان آب دهی
- استفاده از زمین های بال ادست مادر چاه قنات و به زیر کشت بردن حدود 100 هکتار زمین تازه
- ایجاد شرایط تغذیه سفره با استفاده  از روش پشته ­های خاکی، کرت­ بندی و درختکاری

عنوان مقاله [English]

Traditional and Modern Methods of Optimization and Exploitation of Qanats

نویسنده [English]

  • Mahdi Mo'meni

Islamic Azad University of Najaf Abad

چکیده [English]

Since distant past, there were a number of scholars in different regions of Iran which, according to the geographical situation of each place, used certain methods for protection and maintenance of the Qanats (underground aqueducts), which sometimes were significantly efficient.
With the construction of first deep wells that were dug by the Americans in the year 1949 with the aim of providing water for their camps and with no attention to their negative impact on Qanats, the number of Qanats was reduced, so that from the 62,932 Qanats of Iran, 20,967 have been abandoned.
There is no detailed information on the history of excavation of the first Qanats in Iran, but Megasthenes, in the year 300 BC, has reported on the existence of Qanats in Baluchistan.
In this paper, the major causes of decline of Qanats have been studied as follows:
- Digging deep and semi-deep wells
- Decrease in the stable level of groundwater
- Government and people's neglect of the importance of Qannats
At the end of the paper, using field methods, a successful case of using modern and traditional methods for optimization and exploitation of Qanats has been studied. The traditional way of creating dams on waterways in the vicinity of a head well and on the path of Qanat, terracing the land along the natural slope and along the Qanat route are carried out in order to prevent the flow of rain water and its penetration into ground and to increase the water-provision by Qanat, and the modern method includes the transfer of water by a pump engine to a distance of 1000 meters and its distribution through pipe network to the farm side. The three major results of the implementation of the plan are as follows:
- Use of total volume of aquifer and 50% increase in rate of water provision
- Use of the upstream areas of the Qanat head well and cultivation of about 100 hectares of fresh land
- Creation of nutritional conditions for aquifer using soil mound, terracing and tree plantation method.

1- گویلر، هانری، قنات فنی برای دستیابی به آب (مترجمان: ابوالحسن سروقد مقدم و دکتر محمدحسین پاپلی)، انتشارات قدس، 1371، ص 320.
2- مهدوی، مسعود، جغرافیای روستایی ایران، انتشارات دانشگاه پیام نور، 1376، ص 17.
3- حسینی ابریشمی، سیدمحمد، جمع­آوری باران و سیلاب در مناطق روستایی، معاونت فرهنگی آستان قدس، 1368.
4- صداقت، مهندس محمود، منابع و مسائل آب ایران ، انتشارات پیام نور، 1376، ص 17.
5- مؤمنی، مهدی، جغرافیای انسانی 1، انتشارات محتشم، 1376، ص 27.
6- وزارت نیرو، بولتن وضعیت منابع آب کشور، 1373.
7- گویلر، هانری، پیشین ص 321.
8- وزارت نیرو، نگرشی کلی بر عملکرد امور آب در برنامه اول، 1373.
9- ناسوتی، محمد، نگاهی گذرا به منابع آب جهان و سهم ایران از آن، مجله آب و توسعه، شماره 5، 1373.
10- بهنیا، عبدالکریم، قنات­سازی و قنات­داری، مرکز نشر دانشگاهی تهران، 1368، ص 99.
11- این مطالعه بوسیله نگارنده در مردادماه سال 1378 انجام شده است.